Występujšca wszelkiego rodzaju rolinnoć nadmorskich wydm.
Tereny obszarów najbardziej zróżnicowanych przyrodniczo i krajobrazowo, leżšce w obszarach Narodowego Parku Krajobrazowego w Gdańsku obejmujš tereny między innymi /Redy, Dębki, Białogóra, Karwia, Karwińskie błota, Ostrowo, Jastrzębia Góra, Rozewie, Władysławowo, Zatoka Pucka, Półwysep Helski w tym Chałupy, Kunica, Jastarnia, Jurata i Hel i wiele innych miejscowoci/.
Rolinnoć porastajšca podłoże zbudowane z piasków morskich należy do najbardziej znamiennych składników szaty rolinnej Parku. Na wydmowym brzegu od strony otwartego morza /od Władysławowa poprzez Chałupy, Kunicę, Jastarnię, Juratę i Hel /, tworzy ona rozbudowany i zróżnicowany układ strefowy, budowany przez dwa podstawowe typy zbiorowisk – psammofilne (piaskolubne) i borowe. Miejscami przeplatajš się z nimi nielene i lene fitocenozy wilgotnych zagłębień międzywydmowych. Układ ten jest znacznie uboższy i wyranie odmienny na brzegach Zatoki Puckiej /Swarzewo, Władysławowo,Chałupy, Kunica, Jastarnia/, których rolinnoć istotnie różni się od częci lšdu sšsiadujšcej z otwartym morzem; składajš się na niš niskie murawki psam- mofilne (napiaskowe), wrzosowiska i zarola, natomiast brak jest wysokich wydm.
Warunki panujšce na plaży, zwłaszcza od strony otwartego morza /Jastrzębia góra, Władysławowo/, sš bardzo niekorzystne dla rolin. Ich rozwój jest ograniczany przede wszystkim przez nieustabilizowane i skrajnie ubogie podłoże oraz niszczšcš działalnoć wiatru i sztormów, na które latem nakłada się oddziaływanie plażowiczów.
Na granicy zasięgu fal zalewajšcych plażę gromadzi się kidzina, czyli wyrzucone przez morze i rozkładajšce się różnorodne szczštki organiczne pochodzšce z lšdu i /, wody – patyki i obumarłe roliny bentosowe (tj. zakorzenione na dnie), np. zo- slera morska, zamętnica, różne gatunki dużych glonów – tamy, gałęzatki, widlika, rozróżka, kłoska i morszczynu. Na tym podłożu, bogatym z zwišzki odżywcze, wykształcajš się specyficzne, wilgociolubne zbiorowiska, budowane I ii zez nitrofilne (azotolubne) roliny znoszšce niewielkie zasolenie. Przewodnimi gatunkami tych fitocenoz sš rukwiel nadmorska Cakile maritima i solanka kolczysta Salsola kali. Osiedlajš się tu ponadto liczne, często przypadkowe roliny, między innymi łškowe, namuliskowe, a nawet ruderalne.
Szata rolinna
Nowej rozwijajš się wyłšcznie na brzegach Zatoki Puckiej i rozwija się gdyż istniejš odpowiednie dla nich siedliska.
W wyższej częci plaży, u podnóża wydmy przedniej, występujš typowe nadmorskie psammofity, jak honkenia piaskowa Honckenya peploides, piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria i jej mieszaniec z trzcinnikiem piaskowym A. x baltica, wydmuchrzyca piaskowa Elymus europaeus i wspomniane wczeniej rukwiel i solanka. Roliny te zatrzymujš piasek transportowany przez wiatr, prowadzšc w ten sposób do powstania i rozwoju inicjalnych wydm – wydmy przedniej. Porastajšca jš luna rolinnoć składa się z zaledwie kilku wymienionych wyżej gatunków. Zbiorowisko to jest okrelane jako zespół piaskownicy i wydmuchrzycy w postaci z honkeniš, czyli Elymo-Ammophiletum honckenyeto- sum.
Następnš strefę tworzy wydma biała – mniej lub bardziej regularny wał wydmowy, zwykle o wysokoci od kilku do kilkunastu metrów. Piasek jest tu nieustabilizowany, a nazwa tej formy pochodzi od białego koloru czystego, pozbawionego próchnicy piasku, gdyż wszystkie szczštki obumarłych rolin sš z niego wywiewane; odczyn podłoża na wydmie białej jest obojętny. Zbiorowiskiem rolinnym białej wydmy jest typowo wykształcony zespół piaskownicy zwyczajnej i wydmuchrzycy piaskowej. Te okazale trawy wraz z kilkoma innymi, jak kostrzewš czerwonš Festuca rubra ssp. arenaria i piaskownicš bałtyckš Ammophila x baltica, doskonale znoszš zasypywanie piaskiem, a niektóre wręcz go potrzebujš. Zagęszczajšca się w miarę rozwoju rolin wysoka darń stabilizuje piasek i skutecznie umacnia wydmowe podłoże, przez co przygotowuje warunki dla powstania następnego zbiorowiska – zespołu kocanek i jasieńca piaskowego Helichryso-Jasionetum charakterystycznego dla kolejnej strefy – wydmy szarej. Występujšcy na niej względnie ustabilizowany piasek ma jasno szarš barwę pochodzšcš od tworzšcego się zaczštkowego poziomu próchnicznego. Z tego materiału wykształca się też inicjalna gleba typu regosolu o lekko kwanym odczynie. Cechy te powodujš, że to stadium rozwoju wydm nazwano wydmš szarš. Typowym dla niej zbiorowiskiem jest psammofilna, niska murawa – Helichryso- Jasionetum, która florystycznie jest znacznie bogatsza od poprzednio opisanego zespołu piaskownicy i wydmuchrzycy. Buduje jš głównie gęstokępkowa trawa szczotlicha siwa Corynephorus canescens, szaro, filcowato owłosione kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, jasieniec piaskowy Jasione montana var. lito- ralis, jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum var. dunense et linariifolium, turzyca piaskowa Carex arenaria, bylica polna Artemisia campe- stris var. sericea oraz stale, choć nielicznie rosnšce roliny wydmy białej. Względnie częstym składnikiem jest symbol rolinnoci nadmorskiej – mikołajek nadmorski Eryngium maritimum, który tu znajduje optymalne dla siebie warunki rozwoju. Psammofilne murawki wydmy szarej, obok wyliczonych rolin zielnych, charakteryzujš się występowaniem tzw. warstwy przyziemnej, budowanej przez mchy i porosty, sporód których licznie występujš chrobotki osišgajšc też znaczne pokrywanie. Często pojawiajš się też młode sosny – pionierzy boru nadmorskiego.
Nieco odmienne nadmorskie murawy psammofilne wykształcajš się na wydmach otaczajšcych Zatokę Puckš. Bezporednio z wšskim pasem plaży, w dużej częci pokrytej kidzinš, graniczy niski i na ogół również wšski pas wydmowy. Występujšce na nim murawy sš florystycznie bogatsze od porastajšcych wydmy od strony otwartego morza i nie wykazujš tak wyranego układu strefowego. Dominuje w nich turzyca piaskowa i wydmuchrzyca piaskowa, którym towarzyszy piaskownica zwyczajna i kilka innych nadmorskich psammofitów, w tym mikołajek nadmorski i groszek nadmorski Lathyrus maritimus, a także doć spora liczba rolin mniej typowych dla wydm nadmorskich.
W kompleksie zbiorowisk psammofilnych, zwłaszcza na wydmie szarej, a także na niewielkich polankach w borach sosnowych porastajšcych wydmy nadmorskie, występujš różne zbiorowiska budowane głównie przez krzewinki, tj. niewysokie wieloletnie roliny o zdrewniałych pędach. Do tej grapy fitocenoz należš bardzo interesujšce, typowo przymorskie wrzosowiska, nazywane bażyniskami Carici arenariae-Empetretum, które stosunkowo najczęciej występujš w okolicach Białogóry. Najczęciej dominuje w nich bażyna czarna Empetrum nigrum i wrzos Calluna vulgaris. Stałymi, lecz ilociowo mniej znaczšcymi składnikami sš nadmorskie psammofity, a z rolin zarodnikowych liczne porosty. To naturalne zbiorowisko jest obecnie zagrożone przez powszechne zalesianie wydm nadmorskich sosnš. Gdzieniegdzie na szarych wydmach spotyka się niewielkie, naturalne płaty niskich zaroli wierzby piaskowej Salix arenaria. Natomiast występujšce miejscami zarola róży pomarszczonej Rosa rugosa, o charakterystycznych dużych kwiatach i owocach, oraz wierzb, głównie waw- rzynkowej Salix daphnoides, sš efektem sztucznych nasadzeń, prowadzonych w celu stabilizacji ruchomego podłoża.
Kolejnym po murawach i wrzosowiskach zbiorowiskiem w sukcesji rolinnej na wydmach nadmorskich jest bażynowy bór nadmorski Empetro nigri-Pinetum. Występuje on wyłšcznie na wybrzeżu wydmowym na Półwyspie Helskim i na zachód od Jastrzębiej Góry. Jest to zbiorowisko o bardzo specyficznej fizjonomii. Z powodu ubóstwa gleb na wydmach sosny budujšce drzewostan sš niskie, z krzywymi pniami i silnie rozgałęzione. W miejscach najbardziej wystawionych na działanie silnych wiatrów od morza korony drzew sš ponadto asymetryczne, silniej rozwinięte od strony zawietrznej i pochylone z wiatrem; taki pokrój drzew nazywamy sztandarowym.
Bór bażynowy, w odróżnieniu od ródlšdowych borów sosnowych, odznacza się występowaniem kilku gatunków. Należy do nich między innymi wymieniana już krzewinka bażyna czarna, od której zespół bierze swš nazwę, storczyki tajęża jednostronna Goodyera repens i listera sercowata Listera cordata oraz gruszyczka jednokwiatowa Moneses uniflora.
W zwišzku ze zróżnicowaniem warunków wodnych na wydmach, bór nadmorski występuje w kilku postaciach. Najsuchsza z nich zajmuje szczyty wydm i odznacza się obfitym występowaniem licznych gatunków porostów; jest to nadmorski bór chrobotkowy Empetro nigri-Pinetum cladonietosum. Nieco mniej suche siedliska zajmuje bór graszyczkowy Empetro nigri-Pinetum piroletosum, w którym stale i często doć licznie występujš różne gatunki gruszyczek i paprotka zwyczajna Polypodium vulgare. Fitocenozy boru gruszyczkowego występujš stosunkowo rzadko na terenie Parku, natomiast najszerzej rozprzestrzenionš w nim postaciš boru jest podzespół typowy Empetro nigri-Pinetum typicum.
Najwilgotniejsze siedliska zajmowane przez bór nadmorski, położone w piaszczystych zagłębieniach międzywydmowych o lustrze wody gruntowej na głębokoci 40-70 cm pod powierzchniš gruntu, zajmuje podzespół wilgotny boru Empetro nigri-Pinetum ericetosum. Charakteryzuje się on m.in. występowaniem wrzoca bagiennego Erica tetralix i innych gatunków zwišzanych z siedliskami wilgotnymi i torfowymi, które swoje optimum znajdujš jednak poza borem nadmorskim, jak np. woskownica europejska Myrica gale, turzyca bagienna Carex nigra, borówka bagienna (łochynia) Vaccinium uliginosum i bagno zwyczajne Ledum palustre. Postać ta nie jest zbyt rozpowszechniona w Parku, a stosunkowo najczęciej występuje w okolicach Białogóry.
W częci zagłębień międzywydmowych, w których odłożyła się cienka warstwa torfu, a poziom wody jest wyższy niż w borze bażynowym, rozwija się specyficzna nadmorska postać boru bagiennego z wrzocem bagiennym – Vaccinio uliginosi-Pinetum ericetosum. Wyróżniajš jš gatunki, które w najbardziej wilgotnej postaci boru nadmorskiego występujš pojedynczo, jak woskownica, bagno i trzęlica modra Molinia caerulea; tu natomiast nierzadko rosnš masowo. Towarzyszš im typowe dla borów bagiennych gatunki z ubogich w składniki odżywcze i kwanych torfowisk, jak żurawina zwyczajna Oxycoccus šuadripetalus, weł- nianka wšskolistna Eriophorum angustifolium i różne gatunki mchów torfowców. Poza strefš pokrytych lasem wydm, fragmenty boru bagiennego występujš jedynie miejscami w otulinie Parku – na Bielawskim Biocie /Karwia/.
Na wschód od Białogóry w kompleksie przestrzennym z bażynowym borem nadmorskim i nadmorskim borem bagiennym znajduje się unikatowy w skali całego polskiego wybrzeża zespół obniżeń międzywydmowych ze specyficznymi dla nich siedliskami i rolinnociš. Głównym czynnikiem, który decyduje o ich odrębnoci jest zmienny, okresowo bardzo wysoki poziom wody gruntowej, która miejscami tworzy nawet trwałe zbiorniki. Warunki te uniemożliwiajš egzystencję zbiorowiskom lenym, natomiast w połšczeniu z jałowociš wydmowego piasku inicjujš procesy torfotwórcze i sprzyjajš rozwojowi niezwykle rzadkich oligotro- ficznych (skšpożywnych) fitocenoz ziemnowodnych, torfowiskowych i zarolowych. Tworzš one wyrane strefy, cile zależne od poziomu i amplitudy wahań wody. W najtrwalej i najbardziej podtopionych obniżeniach występujš dwa zbiorowiska ziemnowodne – situ bulwkowatego i jaskra płomiennika Ranun- culo-Juncetum bulbosi oraz ponikła wielolodygowego Eleocharitetum multicaulis. Nieco wyżej położone miejsca zajmujš fitocenozy torfowiskowe budowane głównie przez przygiełkę brunatnš Rhynchospora fusca i nieliczne inne gatunki, na przykład rosiczkę poredniš Drosera intermedia, trzęlicę modrš, a także mchy torfowce.
Wszędzie tam, gdzie poziom wody jest stosunkowo mało zmienny i utrzymuje się w pobliżu powierzchni grantu, panuje zespół woskownicy europejskiej Myrice- tum gale. Sš to niewysokie, gęste zarola, w których warstwę krzewów tworzy niemal wyłšcznie woskownica.
W wielu miejscach, lecz na niewielkich powierzchniach w kompleksie wydm nadmorskich występujš lasy z drzewostanami budowanymi głównie przez dšb szypułkowy Quercus robur, często ze znaczšcš domieszkš buka Fagus sy- Ivatica, brzozy brodawkowatej Betula pendula i omszonej B. pubescens oraz sadzonej sosny Pinus sylvestris-, czasem niektóre z wymienionych gatunków dominujš a dšb ronie tylko w domieszce. Dšbrowy te występujš na szczytach i zboczach pagórków wydmowych, na niskich, często rozwianych wydmach, a lokalnie nawet w wilgotnych zagłębieniach międzywydmowych. W zależnoci od lokalnych warunków topograficznych, troficznych i wodnych dšbrowy występujš w bardzo różnych postaciach. Na przykład na wydmach w okolicach Białogóry (rez. Babnica) sš to m.in. lasy z dominacjš buka w drzewostanie i borówki czernicy Vaccinium myrtillus w runie; zbiorowisko o takim składzie okrela się jako acidofilny las bukowo-dębowy Fago-Quercetum. Znacznie większš rolę przestrzennš w Parku odgrywa las brzozowo-dębowy Betulo-Quercetum, w którego runie głównym składnikiem może być trzęlica modra (np. w rezerwacie Pia- nickie Łški) lub paproć orlica pospolita Pteridium aquilinum, osišgajšcš wysokoć dwu metrów (w Torfowych Kłylach w Jastarni). W licznych innych płatach dšbrów wykształciła się bardzo bogata warstwa krzewów, budowana głównie przez leszczynę Corylus avellana (projektowany rezerwat Widowo). Największe wrażenie jednak wywołujš płaty dšbrów, w których runie łanowo ronie konwalia majowa Convallaria majalis i często towarzyszšcy jej storczyk podkolan biały Platanthera bifolia-, zwiedzajšc rezerwaty Pianickie Łški i Widowo w okresie ich kwitnienia można przekonać się, jak piękne sš ich kwiaty, a zapach wręcz niezrówany.
Wiele fragmentów lasów na wydmach ma skład florystyczny wszystkich warstw zaskakujšcy na tym typie siedlisk, bowiem rosnš tu drzewa, krzewy i roliny zielne typowe dla żyznych i bardzo żyznych gleb. Na przykład w licznych miejscach na Półwyspie Helskim drzewostany buduje klon jawor Acer pseudoplatanus, klon zwyczajny Acer platanoides, lipa drobnolistna Tilia cordata i grab zwyczajny Carpinus betulus, a z kolei pod dębowym drzewostanem w Widowie koło Dębek ronie kalina koralowa Viburnum opulus. W runie takich lasów można spotkać tak wymagajšce składniki jak czworolist pospolity Paris quadrifolia, piżmaczek wiosenny Adoxa moschatellina i bodziszek cuchnšcy Geranium robertianum. Tajemnicš tego zaskakujšcego zjawiska jest warstwa żyznego torfu, przysypanego piaskiem nasuwajšcych się wydm. Roliny, a zwłaszcza drzewa, użyniajš pierwotnie jałowy piasek morski.
W licznych miejscach na granicy wydm i zatorfionej Równiny Błot Przymorskich (często w bezporednim sšsiedztwie opisanych wyżej lasów), rzadziej w zagłębieniach międzywydmowych na Półwyspie Helskim na odcinku między Jastarniš a Kunicš, a lokalnie w kompleksie mokrych łšk i szuwarów w pobliżu brzegów Zatoki Puckiej, występujš niewielkie laski z panujšcš w drzewostanie olchš czarnš Alnus glutinosa. W ich ranie występujš gatunki bagienne i szuwarowe, np. psianka słodkogórz Solanum dulcamara, karbieniec pospolity Lycopus europa- eus, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, trzcina Phragmites australis, kosaciec żółty Iris pseudoacorus. Miejsca występowania tych płatów wykazujš objawy przesuszenia, z którym często wišże się zmiana typu gospodarki wodnej z bagiennej na przemywno-podsiškowš. W wyniku tych zmian bagienne lasy ol- sowe (olesy, olsy), pierwotnie tam rosnšce, sš w różnym stopniu zniekształcone i wykazujš cechy przejciowe między lasami olsowymi a zabagnionymi lasami łęgowymi. Jedyne naturalne i niezaburzone fitocenozy olsowe utrzymujš się w bezporednim sšsiedztwie rzeki Pianicy.
Rolinnoć klifów
Klify stanowiš odrębny, specyficzny typ wybrzeża, a występujšca na nich rolinnoć jest całkowicie odmienna od rolinnoci porastajšcej wydmy i nisko położone, zalewane słonš wodš brzegi. Najwybitniejszym czynnikiem ekologicznym kształtujšcym pokrywę rolinnš klifów jest ich dynamika, następnie zróżnicowanie budowy geologicznej, a w dalszej kolejnoci sšsiedztwo morza i wystawa, które w silnym stopniu wpływajš na mikroklimat zboczy.
W granicach Parku występujš zarówno klify żywe, tj. takie, na których wskutek podcinania przez fale zachodzš intensywne procesy zboczowe (np. obrywanie, osuwanie, osypywanie), jak i klify martwe nie podlegajšce abrazji o znacznie wolniejszych i mniej zróżnicowanych procesach stokowych, w zwišzku z czym ich rzeba jest znacznie bardziej stabilna. Pierwsze z nich dominujš od strony otwartego morza na odcinku między Jastrzębiš Górš i Władysławowem, gdzie abrazja miejscami osišga tempo do 1,5 m/rok. Z kolei nad Zatokš Puckš, w okolicy Swarzewa oraz między Puckiem i Osłoninem, zdecydowanie przeważajš klify martwe, a aktywne majš łšcznie tylko około 1 km długoci.
Budowa geologiczna klifów występujšcych w granicach Parku została omówiona wczeniej. W tym miejscu należy natomiast podkrelić, że w połšczeniu z różnorodnymi procesami stokowymi powoduje ona powstanie niezwykle bogatej i szybko zmieniajšcej się w czasie mozaiki siedlisk, a w konsekwencji i rolinnoci.
W ogólnym obrazie pokrywy rolinnej klifów Parku dominujš zbiorowiska zaro- lowe, których głównymi składnikami sš krzewy i niskie, młode okazy drzew. Drugi główny typ tworzš zbiorowiska rolin zielnych, natomiast zupełnie wyjštkowo można spotkać w pełni rozwinięte zbiorowiska lene. W miejscach, w których nachylenie zboczy przekracza 45°, brak jest w ogóle rolinnoci.
Tak zasadnicze zróżnicowanie pokrywy rolinnej jest cile uzależnione od aktywnoci klifu. Wszędzie tam, gdzie procesy zboczowe sš intensywne i stosunkowo często dochodzi do odsłonięcia nagiego podłoża, tworzš się pionierskie zbiorowiska budowane poczštkowo przez pojedyncze okazy i gatunki rolin zielnych. Na podłoże gliniaste jako pierwsze wkraczajš podbiał pospolity Tussila- go farfara i ostrożeń polny Cirsium arvense, które po względnym utrwaleniu podłoża umożliwiajš rozwój innych gatunków, głównie łškowych, jak np. kupkówki pospolitej Dactylis glomerata i groszku żółtego Lathyrus pratensis. Stosunkowo szybko w takich miejscach pojawiajš się również kiełkujšce z nasion młode osobniki rokitnika Hippophaé rhamnoides. Z kolei na klifach piaszczystych, gdzie z różnš intensywnociš następuje osypywanie się piasku, rozwijajš się lune lub zwarte murawy. Sš one budowane przez stosunkowo licznš grupę rolin, które poza klifami pospolicie rosnš na łškach (np. krwawnik pospolity Achillea millefolium, kostrzewa czerwona Festuca rubra, rogownica zwyczajna Cerastium vulgatum, tomka wonna Anthoxanthum odoratum) lub na suchych, piaszczystych miejscach (np. szczaw polny Rumex acetosella, koniczyna różno- ogonkowa Trifolium campestre, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, rozchodnik ostry Sedum acre). Skład gatunkowy muraw w znacznym stopniu zależy również od typu rolinnoci rosnšcej wzdłuż górnej krawędzi klifu. Jej płaty w wyniku osuwania i obrywania się zbocza przedostajš się na stoki klifu i tam ponownie rozwijajš, dzięki czemu na urwiskach można spotkać różne ekologiczne grupy gatunków, nawet chwasty polne.
Gatunkami charakterystycznymi dla piaszczystych muraw klifowych sš m.in. koniczyna łškowa Trifolium pratense ssp. maritima i przelot zwyczajny Anthyllis vulneraria ssp. maritima. Ten ostatni, gdy występuje licznie, nadaje klifom specyficzny urok dzięki biało-żółtym, owłosionym i zebranym w główki kwiatom, podobnie jak u koniczyny. Zbiorowiska rolin zielnych z reguły stanowiš krótkotrwałe stadia rozwoju rolinnoci klifowej i tylko tam, gdzie podłoże nie zostanie ustabilizowane, mogš utrzymywać się przez dłuższy czas.
Wyk. mat. NPK. Pr. zb. A. Janty
