Szata roœślinna

Występujšca wszelkiego rodzaju roœlinnoœć nadmorskich wydm.

Tereny obszarów najbardziej zróżnicowanych przyrodniczo i krajobrazowo, leżšce w obszarach Narodowego Parku Krajobrazowego w Gdańsku obejmujš tereny między innymi /Redy, Dębki, Białogóra, Karwia, Karwińskie błota, Ostrowo, Jastrzębia Góra, Rozewie, Władysławowo, Zatoka Pucka, Półwysep Helski w tym Chałupy, KuŸnica, Jastarnia, Jurata i Hel i wiele innych miejscowoœci/.

Roœlinnoœć porastajšca podłoże zbudowane z piasków morskich należy do najbar­dziej znamiennych składników szaty roœlinnej Parku. Na wydmowym brzegu od strony otwartego morza /od Władysławowa poprzez Chałupy, KuŸnicę, Jastarnię, Juratę i Hel /, tworzy ona rozbudowany i zróżnicowany układ strefowy, budowany przez dwa podstawowe typy zbiorowisk – psammofilne (piaskolubne) i borowe. Miejscami przeplatajš się z nimi nieleœne i leœne fitocenozy wilgotnych zagłębień międzywydmowych. Układ ten jest znacznie uboższy i wyraŸnie od­mienny na brzegach Zatoki Puckiej /Swarzewo, Władysławowo,Chałupy, KuŸnica, Jastarnia/, których roœlinnoœć istotnie różni się od częœci lšdu sšsiadujšcej z otwartym morzem; składajš się na niš niskie murawki psam- mofilne (napiaskowe), wrzosowiska i zaroœla, natomiast brak jest wysokich wydm.

Warunki panujšce na plaży, zwłaszcza od strony otwartego morza /Jastrzębia góra, Władysławowo/, sš bardzo nie­korzystne dla roœlin. Ich rozwój jest ograniczany przede wszystkim przez nieustabilizowane i skrajnie ubogie podłoże oraz niszczšcš działalnoœć wiatru i sztormów, na które latem nakłada się oddziaływanie plażowiczów.
Na granicy zasięgu fal zalewajšcych plażę gromadzi się kidzina, czyli wyrzucone przez morze i rozkładajšce się różnorodne szczštki organiczne pochodzšce z lšdu i /, wody – patyki i obumarłe roœliny bentosowe (tj. zakorzenione na dnie), np. zo- slera morska, zamętnica, różne gatunki dużych glonów – taœmy, gałęzatki, widlika, rozróżka, kłoska i morszczynu. Na tym podłożu, bogatym z zwišzki od­żywcze, wykształcajš się specyficzne, wilgociolubne zbiorowiska, budowane I ii zez nitrofilne (azotolubne) roœliny znoszšce niewielkie zasolenie. Przewodnimi gatunkami tych fitocenoz sš rukwiel nadmorska Cakile maritima i solanka kol­czysta Salsola kali. Osiedlajš się tu ponadto liczne, często przypadkowe roœliny, między innymi łškowe, namuliskowe, a nawet ruderalne.

Szata roœlinna
Nowej rozwijajš się wyłšcznie na brzegach Zatoki Puckiej  i rozwija się gdyż  istniejš odpowiednie dla nich siedliska.
W wyższej częœci plaży, u podnóża wydmy przedniej, występujš typowe nadmor­skie psammofity, jak honkenia piaskowa Honckenya peploides, piaskownica zwyczajna Ammophila arenaria i jej mieszaniec z trzcinnikiem piaskowym A. x baltica, wydmuchrzyca piaskowa Elymus europaeus i wspomniane wczeœniej rukwiel i solanka. Roœliny te zatrzymujš piasek transportowany przez wiatr, pro­wadzšc w ten sposób do powstania i rozwoju inicjalnych wydm – wydmy przedniej. Porastajšca jš luŸna roœlinnoœć składa się z zaledwie kilku wymienio­nych wyżej gatunków. Zbiorowisko to jest okreœlane jako zespół piaskownicy i wydmuchrzycy w postaci z honkeniš, czyli Elymo-Ammophiletum honckenyeto- sum.
Następnš strefę tworzy wydma biała – mniej lub bardziej regularny wał wydmo­wy, zwykle o wysokoœci od kilku do kilkunastu metrów. Piasek jest tu nieustabilizowany, a nazwa tej formy pochodzi od białego koloru czystego, po­zbawionego próchnicy piasku, gdyż wszystkie szczštki obumarłych roœlin sš z niego wywiewane; odczyn podłoża na wydmie białej jest obojętny. Zbiorowi­skiem roœlinnym białej wydmy jest typowo wykształcony zespół piaskownicy zwyczajnej i wydmuchrzycy piaskowej. Te okazale trawy wraz z kilkoma innymi, jak kostrzewš czerwonš Festuca rubra ssp. arenaria i piaskownicš “bałtyckš” Ammophila x baltica, doskonale znoszš zasypywanie piaskiem, a niektóre wręcz go potrzebujš. Zagęszczajšca się w miarę rozwoju roœlin wysoka darń stabilizuje piasek i skutecznie umacnia wydmowe podłoże, przez co przygotowuje warunki dla powstania następnego zbiorowiska – zespołu kocanek i jasieńca piaskowego Helichryso-Jasionetum charakterystycznego dla kolejnej strefy – wydmy szarej. Występujšcy na niej względnie ustabilizowany piasek ma jasno szarš barwę po­chodzšcš od tworzšcego się zaczštkowego poziomu próchnicznego. Z tego materiału wykształca się też inicjalna gleba typu regosolu o lekko kwaœnym od­czynie. Cechy te powodujš, że to stadium rozwoju wydm nazwano wydmš szarš. Typowym dla niej zbiorowiskiem jest psammofilna, niska murawa – Helichryso- Jasionetum, która florystycznie jest znacznie bogatsza od poprzednio opisanego zespołu piaskownicy i wydmuchrzycy. Buduje jš głównie gęstokępkowa trawa szczotlicha siwa Corynephorus canescens, szaro, filcowato owłosione kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, jasieniec piaskowy Jasione montana var. lito- ralis, jastrzębiec baldaszkowy Hieracium umbellatum var. dunense et linariifolium, turzyca piaskowa Carex arenaria, bylica polna Artemisia campe- stris var. sericea oraz stale, choć nielicznie rosnšce roœliny wydmy białej. Względnie częstym składnikiem jest symbol roœlinnoœci nadmorskiej – mikołajek nadmorski Eryngium maritimum, który tu znajduje optymalne dla siebie warunki rozwoju. Psammofilne murawki wydmy szarej, obok wyliczonych roœlin zielnych, charakteryzujš się występowaniem tzw. warstwy przyziemnej, budowanej przez mchy i porosty, spoœród których licznie występujš chrobotki osišgajšc też znacz­ne pokrywanie. Często pojawiajš się też młode sosny – pionierzy boru nadmorskiego.
Nieco odmienne nadmorskie murawy psammofilne wykształcajš się na wydmach otaczajšcych Zatokę Puckš. Bezpoœrednio z wšskim pasem plaży, w dużej częœci pokrytej kidzinš, graniczy niski i na ogół również wšski pas wydmowy. Występu­jšce na nim murawy sš florystycznie bogatsze od porastajšcych wydmy od strony otwartego morza i nie wykazujš tak wyraŸnego układu strefowego. Dominuje w nich turzyca piaskowa i wydmuchrzyca piaskowa, którym towarzyszy piaskow­nica zwyczajna i kilka innych nadmorskich psammofitów, w tym mikołajek nadmorski i groszek nadmorski Lathyrus maritimus, a także doœć spora liczba ro­œlin mniej typowych dla wydm nadmorskich.
W kompleksie zbiorowisk psammofilnych, zwłaszcza na wydmie szarej, a także na niewielkich polankach w borach sosnowych porastajšcych wydmy nadmor­skie, występujš różne zbiorowiska budowane głównie przez krzewinki, tj. niewysokie wieloletnie roœliny o zdrewniałych pędach. Do tej grapy fitocenoz na­leżš bardzo interesujšce, typowo przymorskie wrzosowiska, nazywane bażyniskami Carici arenariae-Empetretum, które stosunkowo najczęœciej wystę­pujš w okolicach Białogóry. Najczęœciej dominuje w nich bażyna czarna Empetrum nigrum i wrzos Calluna vulgaris. Stałymi, lecz iloœciowo mniej zna­czšcymi składnikami sš nadmorskie psammofity, a z roœlin zarodnikowych liczne porosty. To naturalne zbiorowisko jest obecnie zagrożone przez powszechne zale­sianie wydm nadmorskich sosnš. Gdzieniegdzie na szarych wydmach spotyka się niewielkie, naturalne płaty niskich zaroœli wierzby piaskowej Salix arenaria. Na­tomiast występujšce miejscami zaroœla róży pomarszczonej Rosa rugosa, o charakterystycznych dużych kwiatach i owocach, oraz wierzb, głównie waw- rzynkowej Salix daphnoides, sš efektem sztucznych nasadzeń, prowadzonych w celu stabilizacji ruchomego podłoża.
Kolejnym po murawach i wrzosowiskach zbiorowiskiem w sukcesji roœlinnej na wydmach nadmorskich jest bażynowy bór nadmorski Empetro nigri-Pinetum. Występuje on wyłšcznie na wybrzeżu wydmowym na Półwyspie Helskim i na za­chód od Jastrzębiej Góry. Jest to zbiorowisko o bardzo specyficznej fizjonomii. Z powodu ubóstwa gleb na wydmach sosny budujšce drzewostan sš niskie, z krzywymi pniami i silnie rozgałęzione. W miejscach najbardziej wystawionych na działanie silnych wiatrów od morza korony drzew sš ponadto asymetryczne, silniej rozwinięte od strony zawietrznej i pochylone z wiatrem; taki pokrój drzew nazywamy sztandarowym.
Bór bażynowy, w odróżnieniu od œródlšdowych borów sosnowych, odznacza się występowaniem kilku gatunków. Należy do nich między innymi wymieniana już krzewinka bażyna czarna, od której zespół bierze swš nazwę, storczyki tajęża jed­nostronna Goodyera repens i listera sercowata Listera cordata oraz gruszyczka jednokwiatowa Moneses uniflora.
W zwišzku ze zróżnicowaniem warunków wodnych na wydmach, bór nadmorski występuje w kilku postaciach. Najsuchsza z nich zajmuje szczyty wydm i odzna­cza się obfitym występowaniem licznych gatunków porostów; jest to nadmorski bór chrobotkowy Empetro nigri-Pinetum cladonietosum. Nieco mniej suche sie­dliska zajmuje bór graszyczkowy Empetro nigri-Pinetum piroletosum, w którym stale i często doœć licznie występujš różne gatunki gruszyczek i paprotka zwy­czajna Polypodium vulgare. Fitocenozy boru gruszyczkowego występujš stosunkowo rzadko na terenie Parku, natomiast najszerzej rozprzestrzenionš w nim postaciš boru jest podzespół typowy Empetro nigri-Pinetum typicum.

Najwilgotniejsze siedliska zajmowane przez bór nadmorski, położone w piaszczy­stych zagłębieniach międzywydmowych o lustrze wody gruntowej na głębokoœci 40-70 cm pod powierzchniš gruntu, zajmuje podzespół wilgotny boru Empetro nigri-Pinetum ericetosum. Charakteryzuje się on m.in. występowaniem wrzoœca bagiennego Erica tetralix i innych gatunków zwišzanych z siedliskami wilgotny­mi i torfowymi, które swoje optimum znajdujš jednak poza borem nadmorskim, jak np. woskownica europejska Myrica gale, turzyca bagienna Carex nigra, bo­rówka bagienna (łochynia) Vaccinium uliginosum i bagno zwyczajne Ledum palustre. Postać ta nie jest zbyt rozpowszechniona w Parku, a stosunkowo najczꭜciej występuje w okolicach Białogóry.
W częœci zagłębień międzywydmowych, w których odłożyła się cienka warstwa torfu, a poziom wody jest wyższy niż w borze bażynowym, rozwija się specyficz­na nadmorska postać boru bagiennego z wrzoœcem bagiennym – Vaccinio uliginosi-Pinetum ericetosum. Wyróżniajš jš gatunki, które w najbardziej wilgot­nej postaci boru nadmorskiego występujš pojedynczo, jak woskownica, bagno i trzęœlica modra Molinia caerulea; tu natomiast nierzadko rosnš masowo. Towa­rzyszš im typowe dla borów bagiennych gatunki z ubogich w składniki odżywcze i kwaœnych torfowisk, jak żurawina zwyczajna Oxycoccus šuadripetalus, weł- nianka wšskolistna Eriophorum angustifolium i różne gatunki mchów torfowców. Poza strefš pokrytych lasem wydm, fragmenty boru bagiennego wy­stępujš jedynie miejscami w otulinie Parku – na Bielawskim Biocie /Karwia/.
Na wschód od Białogóry w kompleksie przestrzennym z bażynowym borem nad­morskim i nadmorskim borem bagiennym znajduje się unikatowy w skali całego polskiego wybrzeża zespół obniżeń międzywydmowych ze specyficznymi dla nich siedliskami i roœlinnoœciš. Głównym czynnikiem, który decyduje o ich od­rębnoœci jest zmienny, okresowo bardzo wysoki poziom wody gruntowej, która miejscami tworzy nawet trwałe zbiorniki. Warunki te uniemożliwiajš egzystencję zbiorowiskom leœnym, natomiast w połšczeniu z jałowoœciš wydmowego piasku inicjujš procesy torfotwórcze i sprzyjajš rozwojowi niezwykle rzadkich oligotro- ficznych (skšpożywnych) fitocenoz ziemnowodnych, torfowiskowych i zaroœlowych. Tworzš one wyraŸne strefy, œciœle zależne od poziomu i amplitudy wahań wody. W najtrwalej i najbardziej podtopionych obniżeniach występujš dwa zbiorowiska ziemnowodne – situ bulwkowatego i jaskra płomiennika Ranun- culo-Juncetum bulbosi oraz ponikła wielolodygowego Eleocharitetum multicaulis. Nieco wyżej położone miejsca zajmujš fitocenozy torfowiskowe bu­dowane głównie przez przygiełkę brunatnš Rhynchospora fusca i nieliczne inne gatunki, na przykład rosiczkę poœredniš Drosera intermedia, trzęœlicę modrš, a także mchy torfowce.
Wszędzie tam, gdzie poziom wody jest stosunkowo mało zmienny i utrzymuje się w pobliżu powierzchni grantu, panuje zespół woskownicy europejskiej Myrice- tum gale. Sš to niewysokie, gęste zaroœla, w których warstwę krzewów tworzy niemal wyłšcznie woskownica.

W wielu miejscach, lecz na niewielkich powierzchniach w kompleksie wydm nadmorskich występujš lasy z drzewostanami budowanymi głównie przez dšb szypułkowy Quercus robur, często ze znaczšcš domieszkš buka Fagus sy- Ivatica, brzozy brodawkowatej Betula pendula i omszonej B. pubescens oraz sadzonej sosny Pinus sylvestris-, czasem niektóre z wymienionych gatunków do­minujš a dšb roœnie tylko w domieszce. Dšbrowy te występujš na szczytach i zboczach pagórków wydmowych, na niskich, często rozwianych wydmach, a lo­kalnie nawet w wilgotnych zagłębieniach międzywydmowych. W zależnoœci od lokalnych warunków topograficznych, troficznych i wodnych dšbrowy występujš w bardzo różnych postaciach. Na przykład na wydmach w okolicach Białogóry (rez. “Babnica”) sš to m.in. lasy z dominacjš buka w drzewostanie i borówki czer­nicy Vaccinium myrtillus w runie; zbiorowisko o takim składzie okreœla się jako acidofilny las bukowo-dębowy Fago-Quercetum. Znacznie większš rolę prze­strzennš w Parku odgrywa las brzozowo-dębowy Betulo-Quercetum, w którego runie głównym składnikiem może być trzęœlica modra (np. w rezerwacie “Pia- œnickie Łški”) lub paproć orlica pospolita Pteridium aquilinum, osišgajšcš wysokoœć dwu metrów (w Torfowych Kłylach w Jastarni). W licznych innych płatach dšbrów wykształciła się bardzo bogata warstwa krzewów, budowana głównie przez leszczynę Corylus avellana (projektowany rezerwat “Widowo”). Największe wrażenie jednak wywołujš płaty dšbrów, w których runie łanowo ro­œnie konwalia majowa Convallaria majalis i często towarzyszšcy jej storczyk podkolan biały Platanthera bifolia-, zwiedzajšc rezerwaty Piaœnickie Łški i Wido­wo w okresie ich kwitnienia można przekonać się, jak piękne sš ich kwiaty, a zapach wręcz niezrówany.
Wiele fragmentów lasów na wydmach ma skład florystyczny wszystkich warstw zaskakujšcy na tym typie siedlisk, bowiem rosnš tu drzewa, krzewy i roœliny ziel­ne typowe dla żyznych i bardzo żyznych gleb. Na przykład w licznych miejscach na Półwyspie Helskim drzewostany buduje klon jawor Acer pseudoplatanus, klon zwyczajny Acer platanoides, lipa drobnolistna Tilia cordata i grab zwyczajny Carpinus betulus, a z kolei pod dębowym drzewostanem w Widowie koło Dębek roœnie kalina koralowa Viburnum opulus. W runie takich lasów można spotkać tak wymagajšce składniki jak czworolist pospolity Paris quadrifolia, piżmaczek wiosenny Adoxa moschatellina i bodziszek cuchnšcy Geranium robertianum. Tajemnicš tego zaskakujšcego zjawiska jest warstwa żyznego torfu, przysypane­go piaskiem nasuwajšcych się wydm. Roœliny, a zwłaszcza drzewa, użyŸniajš pierwotnie jałowy piasek morski.
W licznych miejscach na granicy wydm i zatorfionej Równiny Błot Przymorskich (często w bezpoœrednim sšsiedztwie opisanych wyżej lasów), rzadziej w zagłębie­niach międzywydmowych na Półwyspie Helskim na odcinku między Jastarniš a KuŸnicš, a lokalnie w kompleksie mokrych łšk i szuwarów w pobliżu brzegów Zatoki Puckiej, występujš niewielkie laski z panujšcš w drzewostanie olchš czar­nš Alnus glutinosa. W ich ranie występujš gatunki bagienne i szuwarowe, np. psianka słodkogórz Solanum dulcamara, karbieniec pospolity Lycopus europa- eus, tarczyca pospolita Scutellaria galericulata, trzcina Phragmites australis, kosaciec żółty Iris pseudoacorus. Miejsca występowania tych płatów wykazujš objawy przesuszenia, z którym często wišże się zmiana typu gospodarki wodnej z bagiennej na przemywno-podsiškowš. W wyniku tych zmian bagienne lasy ol- sowe (olesy, olsy), pierwotnie tam rosnšce, sš w różnym stopniu zniekształcone i wykazujš cechy przejœciowe między lasami olsowymi a zabagnionymi lasami łęgowymi. Jedyne naturalne i niezaburzone fitocenozy olsowe utrzymujš się w bezpoœrednim sšsiedztwie rzeki Piaœnicy.

Roœlinnoœć klifów
Klify stanowiš odrębny, specyficzny typ wybrzeża, a występujšca na nich roœlin­noœć jest całkowicie odmienna od roœlinnoœci porastajšcej wydmy i nisko położone, zalewane słonš wodš brzegi. Najwybitniejszym czynnikiem ekologicz­nym kształtujšcym pokrywę roœlinnš klifów jest ich dynamika, następnie zróżnicowanie budowy geologicznej, a w dalszej kolejnoœci sšsiedztwo morza i wystawa, które w silnym stopniu wpływajš na mikroklimat zboczy.
W granicach Parku występujš zarówno klify żywe, tj. takie, na których wskutek podcinania przez fale zachodzš intensywne procesy zboczowe (np. obrywanie, osuwanie, osypywanie), jak i klify martwe nie podlegajšce abrazji o znacznie wolniejszych i mniej zróżnicowanych procesach stokowych, w zwišzku z czym ich rzeŸba jest znacznie bardziej stabilna. Pierwsze z nich dominujš od strony otwartego morza na odcinku między Jastrzębiš Górš i Władysławowem, gdzie abrazja miejscami osišga tempo do 1,5 m/rok. Z kolei nad Zatokš Puckš, w oko­licy Swarzewa oraz między Puckiem i Osłoninem, zdecydowanie przeważajš klify martwe, a aktywne majš łšcznie tylko około 1 km długoœci.
Budowa geologiczna klifów występujšcych w granicach Parku została omówiona wczeœniej. W tym miejscu należy natomiast podkreœlić, że w połšczeniu z różno­rodnymi procesami stokowymi powoduje ona powstanie niezwykle bogatej i szybko zmieniajšcej się w czasie mozaiki siedlisk, a w konsekwencji i roœlinno­œci.
W ogólnym obrazie pokrywy roœlinnej klifów Parku dominujš zbiorowiska zaro- œlowe, których głównymi składnikami sš krzewy i niskie, młode okazy drzew. Drugi główny typ tworzš zbiorowiska roœlin zielnych, natomiast zupełnie wyjšt­kowo można spotkać w pełni rozwinięte zbiorowiska leœne. W miejscach, w których nachylenie zboczy przekracza 45°, brak jest w ogóle roœlinnoœci.
Tak zasadnicze zróżnicowanie pokrywy roœlinnej jest œciœle uzależnione od ak­tywnoœci klifu. Wszędzie tam, gdzie procesy zboczowe sš intensywne i stosunkowo często dochodzi do odsłonięcia nagiego podłoża, tworzš się pionier­skie zbiorowiska budowane poczštkowo przez pojedyncze okazy i gatunki roœlin zielnych. Na podłoże gliniaste jako pierwsze wkraczajš podbiał pospolity Tussila- go farfara i ostrożeń polny Cirsium arvense, które po względnym utrwaleniu podłoża umożliwiajš rozwój innych gatunków, głównie łškowych, jak np. kup­kówki pospolitej Dactylis glomerata i groszku żółtego Lathyrus pratensis. Stosunkowo szybko w takich miejscach pojawiajš się również kiełkujšce z nasion młode osobniki rokitnika Hippophaé rhamnoides. Z kolei na klifach piaszczy­stych, gdzie z różnš intensywnoœciš następuje osypywanie się piasku, rozwijajš się luŸne lub zwarte murawy. Sš one budowane przez stosunkowo licznš grupę roœlin, które poza klifami pospolicie rosnš na łškach (np. krwawnik pospolity Achillea millefolium, kostrzewa czerwona Festuca rubra, rogownica zwyczajna Cerastium vulgatum, tomka wonna Anthoxanthum odoratum) lub na suchych, piaszczystych miejscach (np. szczaw polny Rumex acetosella, koniczyna różno- ogonkowa Trifolium campestre, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, rozchodnik ostry Sedum acre). Skład gatunkowy muraw w znacznym stopniu za­leży również od typu roœlinnoœci rosnšcej wzdłuż górnej krawędzi klifu. Jej płaty w wyniku osuwania i obrywania się zbocza przedostajš się na stoki klifu i tam po­nownie rozwijajš, dzięki czemu na urwiskach można spotkać różne ekologiczne grupy gatunków, nawet chwasty polne.
Gatunkami charakterystycznymi dla piaszczystych muraw klifowych sš m.in. ko­niczyna łškowa Trifolium pratense ssp. maritima i przelot zwyczajny Anthyllis vulneraria ssp. maritima. Ten ostatni, gdy występuje licznie, nadaje klifom spe­cyficzny urok dzięki biało-żółtym, owłosionym i zebranym w główki kwiatom, podobnie jak u koniczyny. Zbiorowiska roœlin zielnych z reguły stanowiš krótko­trwałe stadia rozwoju roœlinnoœci klifowej i tylko tam, gdzie podłoże nie zostanie ustabilizowane, mogš utrzymywać się przez dłuższy czas.

 

Wyk. mat. NPK. Pr. zb. A. Janty

Dodaj komentarz